HABER ANALİZ | YÜKSEL DURGUT
Rusya-Çin-İran ittifakı Afganistan’da yaşanan yeni gelişmelere yakından odaklanmış durumda. Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi bir hafta boyunca Orta Asya’da ikili temaslar için Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan’ı ziyaret etti. Tacikistan ve Özbekistan’ın 20 yıl önce kurulan Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) üyeleri olması bu ziyaretlere ayrıca önem kazanıyor.
ŞİÖ’nun ağır topları elbette Çin ve Rusya. Bunlara yıllar içinde dört Orta Asya ülkesi (Türkmenistan hariç), Hindistan ve Pakistan da eklendi. Afganistan, İran, Belarus ve Moğolistan birlikte gözlemci konumundalar.
Çarşamba günü Tacikistan’ın başkenti Duşanbe’de “Orta ve Güney Asya: Bölgesel Bağlantı, Zorluklar ve Fırsatlar” konferansı gerçekleşti. Bu toplantıyı ŞİÖ’nun Dışişleri Bakanları Konseyi, ŞİÖ-Afganistan Temas Grubu toplantıları ile birlikte yürüttü. Çin’in başı çektiği bu toplantıda yeni İpek Yolu Projesinin temellerinden doğacak ne tür ortak adımların konuşulduğu ise en çok Afganistan’ın geleceğini ilgilendiriyor. Türkiye bu toplantıların hiçbir yerinde bulunmadı ancak Çin ve Rusya ile olan ilişkilerini sıcak tutması ve Kabil Havalimanı’nda aktif rol oynamaya çalışması onu da bu girişimlerin bir parçası kılıyor.
TALİBAN İLE MASAYA OTURMA TEKLİFİ
Masa etrafında Wang Yi’nin yanı sıra, çok yakın stratejik ortağı Rus Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ve Afganistan Dışişleri Bakanı Mohammad Haneef Atmar var. Bu toplantıda dış güçlerin Afganistan’dan geri çekilmesinden sonraki meseleler görüşüldü. Masada konuşulan muhtemel konularla ilgili olarak yapılan yorumlara göre Wang Yi ve Lavrov, Atmar’a uyuşturucu ticareti de dahil olmak üzere, hiçbir Amerikan müdahalesi olmaksızın, Rusya ve Çin’in aracılık ettiği Taliban ile ulusal bir uzlaşma anlaşması olması gerektiği belirtilerek farklı çözüm yolları sundular.
Rusya ve Çin, Taliban’dan ‘cihatçılık’ mücadelesinin ülke dışına çıkmasına izin verilmeyeceğine dair kesin bir söz istiyor. Bunun sonunda ise iki ülke tarafından yatırım sözü ile birlikte Afganistan’ın daha sonra Avrasya Ekonomik İşbirliği’ne (EAEU) dahil edileceği garantisi veriliyor. Bu Taliban tarafından Afgan halkı nezdinde artı puan kazanması için kaçırılmayacak bir fırsat.
ŞİÖ’nun açıklaması ile, örgütün fiili bir Afgan barış sürecini ileride nasıl koordine etmeyi planladığı özellikle aydınlatıcı olacak. ŞİÖ’nun yıllardır aktif olarak bölge için tartıştığı konuyu uygulama şansı var: Afgan dramına yalnızca Asya ülkeleri tarafından bir çözüm bulunabilir. ŞİÖ’nun Çin Araştırma Merkezi’nin yönetici direktörü Sun Zhuangzhi, ekonomik ve güvenlik kalkınması ile birlikte altyapı geliştirme projeleri için bir yol haritasının ortaya konulabileceğini aktarıyor.
Taliban Sözcüsü Suhail Shaheen ise, “Çin, Afganistan’ı yeniden inşa etme ve geliştirme çabalarını memnuniyetle karşıladığımız dost bir ülke” diyerek Sun Zhuangzhi’nin açıklamalarını doğrulamış oluyor.
YENİ İPEK YOLU
2000’li yılların başından beri Pekin tarafından teşvik edilen ŞİÖ’nun sloganı, “üç kötü” ile mücadele etmek (Terörizm, Ayrılıkçılık ve Aşırıcılık). Tüm ŞİÖ üyeleri, IŞİD’in Horasan, Suriye-İdlib’de savaşan Uygur gruplarına ve Özbekistan İslami Hareketi’ne (IMU) kadar Orta Asya’yı tehdit eden cihat gruplarının farkında.
Taliban ise çok daha karmaşık bir vaka. Hala Moskova tarafından terör örgütü olarak anılıyor. Afganistan’da hızla ilerlemesini sürdüren Taliban’a karşı yeni planlar geliştiriliyor. Hem Moskova hem de Pekin, Taliban’ı diplomasiye dahil etmenin önemini biliyor. Taliban son haftalarda Afganistan’ın büyük bir bölümünü kontrol altına aldı. Wang Yi, ŞİÖ üyesi olan Pakistan’ı, Afganistan’a uygulanabilir bir siyasi çözüm geliştirmek için Pekin ve Kabil ile üçlü bir mekanizma kurma ihtiyacını daha önce dile getirmişti. Bu açıklama Pekin’in, Kabil’i de dahil etmeyi planladığı Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru’na (CPEC) kadar uzanıyor.
ÇİN AFGANİSTAN’A GÖZÜNÜ DİKMİŞ DURUMDA
CPEC ilerleme raporlarında Çin’in Afganistan planları daha net bir şekilde anlaşılabiliyor. Bu planlar arasında, China Telecom ile Afghan Telecom arasında, fiber optik kablo sistemi inşa etmek ve ardından bunu Çin-Kırgızistan-Tacikistan-Afganistan İpek Yolu sistemine doğru genişletmek için 2017 yılında imzalanan bir anlaşma yer alıyor. Bu plan İslamabad, Kabil ve Taşkent arasında Şubat ayında imzalanan ve Afganistan’ı Orta ve Güney Asya arasında önemli bir kavşak yapacak bir demiryolu anlaşmasıyla doğrudan bağlantılı. Bu ‘Şanghay İşbirliği Örgütü koridoru’ olarak da adlandırılabilir.
Geçen ay Çin-Pakistan-Afganistan Dışişleri Bakanları arasında yapılan üçlü toplantının önemini de pekiştirdi. Kabil’deki Ghani Hükümeti, CPEC’in bu ilgisine dünden razı ve Taliban da geçen hafta tamamen aynı şeyi söyleyerek bu planlara olan desteğini açık şekilde dile getirdi.
CİHATÇILIK CPEC’İ HEDEF ALIR MI?
Çin, cihatçılığın CPEC’i ileride hedef alacağını düşünüyor. Sadece Afganistan’daki Taliban’ın değil, Pakistan Talibanı’nı (TTP) da birkaç CPEC projesi ile Peşaver ve çevresindeki altyapıyı iyileştirerek, farklı iş kolları ve ekonomik oluşum ile ülke içerisinde tutmayı planlıyor.
Uzmanlar, Afganistan’ın CPEC ile ticari bağlantısı ve Yeni İpek Yollarının önemli bir kesişiminin oluşturulmasının mantıklı bir adım olduğu düşüncesinde. Afganistan tarihsel olarak eski İpek Yollarına saplanıp kaldığı ve kendisini geliştiremediği için Çin ile Orta Asya arasındaki bağlantının eksik halkasında kaldı. Uzmanlar, bunun ülkenin iç sorunlarının her zaman ayyuka çıkmasına ve sorunların komşu ülkeleri de hedef almasına sebep olduğu yönünde görüş belirtiyorlar.
İRAN DENKLEMİ
Batı için İran denklemi hiçbir zaman sona ermeyen bir sorun. Yakın zamanda ilerleyen İran-Çin stratejik ortaklığı, CPEC’in Afganistan’da genişlemesiyle daha yakın bir entegrasyona yol açabilir. Taliban bu işbirliğinin çok iyi farkında. Mevcut diplomatik hedeflerinin bir parçası olarak Tahran’a ziyarette bulunarak siyasi bir çözüm için her kapıyı araladılar.
İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif ile yaptıkları ortak açıklamada, İran’ın Kabil ile müzakerelere bir ayrıcalık tanıdığı yönünde. Taliban, sivillere, okullara, camilere, hastanelere ve STK’lara saldırı düzenlemeyeceğinin taahhüdünde bulundu. Bu da ilk defa Taliban’ın komşu ülkeler tarafından muhatap alınarak masada görüşülebileceği intibaını beraberinde getirdi.
ŞİÖ’da bir gözlemci olan ve tam üye olma yolunda ilerleyen Tahran, tüm Afgan aktörlerle aktif olarak görüşüyor. Geçen hafta en az dört delegasyon ziyaret etti. Kabil ekibinin başında eski Afganistan Devlet Başkan Yardımcısı Yunus Kanuni (aynı zamanda eski bir savaş lordu), Taliban’ın başında ise Doha’daki siyasi görüşmeleri yöneten Sher Mohammad Abbas Stanikzai bulunuyordu. Bu kişilerin masanın etrafında oturması olayın ciddiyetini de ortaya koyuyor.
İran’da sınır boyunca yer alan mülteci köylerinde yaşayan ve büyük şehirlere yerleşmelerine izin verilmeyen 780 bin Afgan mülteci var. Ama aynı zamanda ülke içinde en az 2,5 milyon kaçak var. Tahran’ın Afganistan’ın neden önemli olduğu bu ayrıntıda da gizli. Tahran için, müzakerelerin ŞİÖ etrafında olması işine geliyor. Çünkü İran, iki yılı aşkın bir süredir devam eden Doha’daki Taliban ile yürütülen barış görüşmelerinde yer almadı. Tahran’da, Afganistan’daki yeni denklemle pratikte nasıl başa çıkılacağına dair tartışmalar sürüyor.
Taliban, Çin, Rusya ve İran ile yaptığı diplomatik görüşmelerde, İran ya da Orta Asya’da herhangi bir “istila” planlamadıklarının sözünü verdi. Taliban sözcüsü Suhail Shaheen, İran’ın İslam Quilla şehrinden, Türkmenistan’ın Torghundi yerleşkesine oradan Kuzey Tacikistan’a kadar sınır ötesi ticaretin “açık ve işlevsel kalacağı” sözünü verdi. Bu verilen sözlerin Taliban’ın Afganistan’da ilk defa muhatap alınacağı artılarını da beraberinde getirdi.
Tüm bu senaryolar Çarşamba günü Duşanbe’de detaylı olarak tartışıldı. Ortaya çıkan sonuç itibari ile Afganistan’ın gelecekte ‘Yeni İpek Yollarına’ dahil edilmesi şimdi çok anlaşılabilir. Afganistan, 21. Yüzyılın Yeni Büyük Oyununa dahil edilmiş oluyor. Türkiye ise bu oyunun bir parçası olabilmek için Kabil Havalimanı’nda Afgan-Rus Savaşından kalma hurda halinde bulunan eski savaş uçaklarını ve helikopterlerini kaldırmak ile işe başlayabilir.
