IV. Mehmet ve II. Mustafa’yı tahttan indiren fetvalar

YORUM | Dr. YÜKSEL NİZAMOĞLU

Kaleme aldığımız son iki yazıda Osmanlı padişahlarının tahttan indirilmesi için verilen fetvaları ele almış ve I. Mustafa, II. Osman ve İbrahim’in makamlarından uzaklaştırılmalarındaki gerekçelerle fetvaların içeriklerini ortaya koymuştuk.

Bu yazımızda ise IV. Mehmet (Avcı), II. Mustafa’nın hal’ edilmeleriyle ilgili nedenleri ve fetvaları ele alacağız.

AVCI MEHMET

Sultan İbrahim’den sonra yedi yaşında hükümdar olan IV. Mehmet’in ilk yıllarında önce Valide Kösem Sultan sonra da Turhan Sultan yönetimi elinde tutmuş ve sadrazam Köprülü Mehmet Paşa sayesinde ülkede istikrar sağlanmıştı.

Padişah ise Köprülülerin dirayetli yönetimleri nedeniyle vaktini daha çok avlanarak geçirmiş hatta bundan dolayı “Avcı” lakabıyla anılmış ve İstanbul yerine Edirne’de oturmayı tercih etmişti.

1683’teki Viyana bozgunu sonrasında Osmanlı Devleti’ne karşı oluşturulan Kutsal İttifak’la yapılan savaşlar, hemen her cephede mağlubiyetle sonuçlansa da padişahın tavrı değişmiyor, eski alışkanlıklarından bir türlü vazgeçmiyordu.

Bu durum karşısında asker harekete geçmiş ve padişahın azlini talep etmişti. Bunun üzerine şeyhülislam başta olmak üzere önde gelen ulema, devlet adamları ve ocak ağaları bir toplantı yaparak IV. Mehmet’in durumunu değerlendirdiler.

Toplantıda “ülke düşman istilasına uğrarken avdan başını alamayan, kendisini uyaran kişileri etrafından uzaklaştıran bir padişahın hal’inin caiz olup olmadığı” tartışıldı ve IV. Mehmet tahttan indirilerek hapsedildi.

Padişahın tahttan indirilmesinde günlerini avla geçirmesi etkili olmuş, savaşların kaybedildiği, ordunun perişan bir şekilde geri çekildiği bir dönemde bile bu alışkanlığını terk etmemesi bardağı taşıran son damlayı oluşturmuştu.

Gerçekten de padişahın av düşkünlüğü sınır tanımıyor, Cuma hariç her gün avlanmaya gidiyor hatta yöre halkı da ona hizmete zorlanıyordu. Nitekim Filibe civarındaki bir sürek avında 35.000 kişiye ormanı sürdürdüğü belirtilmektedir.

Avcı Mehmet’in yerine geçen kardeşi Süleyman’ın hükümdarlığı ancak dört yıl sürdü ve ölümüyle yerine 1691’de II. Ahmet geçti. 1695’te onun ölümü sonrasında da II. Mustafa Osmanlı hükümdarı oldu.

II. MUSTAFA

Avcı Mehmet’in oğlu olan Mustafa’nın hükümdarlığı önce babasının hal’i sonra da amcası Süleyman’ın ölümü sonrasında gündeme gelmişti. Ancak 1695’te tahta çıkabilen ve bu sırada otuz beş yaşında olan sultan, ilk önce idareyi ele almaya ve Kutsal İttifak devletleriyle çeşitli cephelerde devam eden savaşlardaki kötü gidişi durdurmaya çalıştı.

Padişah, Sadrazam Sürmeli Ali Paşa’ya gönderdiği hatt-ı hümayunda; “kendisinden önceki padişahların zevk ve sefaya daldıklarından halkın huzur bulamadığını, onların ihmalleri sebebiyle düşmanların İslam topraklarını işgal ettiklerini, bu nedenlerle kendisine zevk ve rahatı haram kıldığını, kaybedilen toprakları geri almak için Kanuni Sultan Süleyman gibi bizzat gaza ve cihada niyetlendiğini” açıkladı.

Padişah ordunun başında sefere çıkarak hem geri çekilmeyi durdurmak hem de “gerçek bir padişah olduğunu göstererek” kendi konumunu sağlama almak istiyordu. Devlet ricalinin buna masrafları artıracağı gerekçesiyle karşı çıkmasına rağmen “bir asker gibi yer içerim” diyerek onları ikna etti.

Şeyhülislamlık makamına da şehzadeliği döneminde hocası olan Feyzullah Efendi’yi tayin etti ve devleti onun yönlendirmeleriyle idare etti. Bu tayinde padişahın önceki dönemlerden kalan kadrolara güvenmemesi etkili olmuştu.

Mustafa tahta çıkışından beş ay sonra Birinci Avusturya Seferi’ne çıktı ve seferden başarılarla dönüldü. Onun savaşlar öncesinde Belgrat’ta ulema ve vezirlerin önünde ağlayarak “Kanuni’nin Mohaç’ta kazandığı zafer gibi bir başarı için Allah’a dua etmesi” nasıl bir ruhi yapıya sahip olduğunu göstermektedir.

İkinci seferinde de başarılı olan padişah, Avusturyalıların barış teklifini kabul etmek yerine üçüncü sefere çıktı. Ancak Belgrat’ta yapılan istişarede alınan yanlış karar hem savaşın hem de Osmanlı Devleti’nin geleceğini olumsuz etkiledi.  

Bu istişarede, kendini artık “cengâver ve büyük bir kahraman olarak gören” padişahın ağırlığını koyamaması sonucunda bölgeyi yakından tanıyan Amcazade Hüseyin Paşa’nın önerisi yerine yaptırdığı binaları göstermek isteyen Temeşvar muhafızı Cafer Paşa’nın tezi kabul edildi.

Sonuçta Osmanlı ordusu “Zenta Faciası” adıyla tarihe geçen savaşta büyük bir yenilgiye uğradı. Ordu panik halinde kaçmaya başladı ve askeri geri döndürmeye çalışan Sadrazam Elmas Mehmet Paşa askerler tarafından parçalandı. Yenilginin bedeli çok ağır olmuş; batı kaynaklarına göre 20.000 asker savaşta, 10.000 asker de boğularak hayatını kaybetmişti.

Osmanlı Devleti on altı yıl devam eden savaşlardan sonra barışa razı olarak Avusturya, Lehistan ve Venedik’le Karlofça, Rusya ile de İstanbul Antlaşması’nı imzalamak zorunda kaldı.

Karlofça sonrasında barış ortamı olsa da halk, ulema ve orduda padişaha karşı büyük bir memnuniyetsizlik ortaya çıktı. Büyük toprak kayıplarına rağmen padişahın Edirne’ye çekilip orada yaşaması, av ve eğlenceye yönelmesi, babası IV. Mehmet gibi devlet işleriyle ilgilenmediği söylentilerinin yayılmasına neden oldu.

Diğer rahatsızlık sebebi, başkentin Edirne’ye taşınacağı dedikodusuydu. Mustafa sekiz buçuk yıllık hükümdarlığında sadece sekiz ay İstanbul’da kalmış, birçok devlet görevlisinin de Edirne’de yaşaması nedeniyle İstanbul ikinci plana düşmüştü.   

İlk tepkiler doğrudan padişahı değil Şeyhülislam Feyzullah Efendi’yi hedef aldı. Padişah üzerinde büyük bir nüfuz sahibi olan, “alim ve fazıl fakat hırslı bir kişilik sahibi” Feyzullah Efendi devlet işlerine müdahale etmiş, oğullarını, damatlarını ve akrabalarını hak etmedikleri üst makamlara tayin ettirmiş, tayinlere azillere müdahale etmiş hatta teamüllere aykırı olarak kendisinden sonra oğlunun şeyhülislam olması için padişahtan ferman bile almıştı.  Elbette bu arada ciddi bir servet yığmayı da başarmıştı.

EDİRNE VAK’ASI

Son sadrazam Râmi Mehmet Paşa, Feyzullah Efendi’yi azlettirse de ulemanın desteğini alan asiler, “Edirne Vak’ası”, “Feyzullah Efendi Vak’ası” veya “Müftü Vak’ası” denilen isyanı başlatıp halkın da desteğini alarak önce İstanbul’a hâkim oldular, ardından 60.000 kişilik bir kuvvetle Edirne’ye yürüdüler.

Asilerin ilk icraatlarından birisi, Feyzullah Efendi’nin yerine yeni bir şeyhülislam tayin etmek olmuştu. Ayrıca Mustafa’nın yerine alternatif isimler tartışılmış hatta Kırım hanlarını tahta geçirmek gibi bir hanedan değişikliği bile gündeme gelmişti.

Ancak ulemanın görüşü ağır bastığından II. Mustafa’nın kardeşi Ahmet’e karar verildi ve asilerin tayin ettiği yeni şeyhülislam “Ahmet’in padişahlığını Allah hayreyleye” şeklinde bir ariza yazdı.

Padişah yanındakilerin asilere katılmasıyla tahttan çekilmeyi kabul etti ve yerine III. Ahmet padişah oldu. Feyzullah Efendi ise bu dönemin sorumlusu olarak görüldüğünden oğluyla birlikte yakalanarak türlü hakaretlerle başı kesildi ve cesedi Tunca nehrine atıldı. “Hayatı Şekspir’e konu olabilecek kadar enteresan olan” Feyzullah Efendi’nin ölümü de bir trajedi olarak gerçekleşti. 

İŞİ KİTABINA UYDURMAK

17. yüzyılda “sancağa çıkma” terk edildiğinden şehzadeler, tahta çıkıncaya kadar sarayın “Şimşirlik” bölümünde kafes hayatı yaşadılar. Bu durum bir taraftan tecrübesiz bir şekilde hükümdar olmalarına diğer taraftan da psikolojik problemlere yol açtı.

Mustafa ve İbrahim’in hükümdarlıkları hastalıklarının etkisiyle sıkıntılı bir şekilde devam etti. Nitekim I. Mustafa’nın padişahlığı bu gerekçeyle ulemanın onayıyla iki defa sona erdirildi.

Buna karşılık benzer problemler yaşayan İbrahim, “başka alternatif olmadığından” sekiz yıl tahtta kaldıktan sonra hal’ edildi. Bu yönüyle bakıldığında her iki hükümdarın da azledilmelerindeki gerekçeler mantıklı gözükmektedir.

Genç Osman’ın azledilmesi ise tamamen siyasi ortamın sonucuydu. Hal’ kararı uygulanırken aynı zamanda genç padişahın feci bir şekilde katledilmesi, o dönemde kendisine karşı oluşan kinin önemli bir göstergesidir.

İbrahim de Genç Osman’la aynı akıbeti paylaşarak boğdurulmuş ise de öldürülmesi için verilen fetvada “aynı anda iki halife olamayacağı” vurgulanmıştır. Bu sırada oğlu Mehmet’in henüz yedi yaşında olduğu dikkate alındığında bu fetvanın da siyasi bir nitelik taşıdığı açıktır.

Babası İbrahim’le benzer akıbeti yaşayan IV. Mehmet, hakkındaki fetvaya göre “devlet işlerini ihmal ettiği” gerekçesiyle tahttan indirilmiştir. Yıllardır aynı alışkanlığı devam ettiren padişahın böyle bir fetva ile tahttan indirilmesinin dönemin siyasi konjonktüründen kaynaklandığı görülmektedir.

Avcı Mehmet gibi II. Mustafa da kaybedilen savaşların faturasının kendisine kesilmesiyle tahttan uzaklaştırılmıştır. Ancak II. Osman ve İbrahim’in aksine bu iki padişah öldürülmemişlerdir.

Bu dönem padişahlarının tahttan indirilmesinde dikkat çeken önemli bir husus da “ordu, ulema, devlet adamları ve bürokrasinin” ittifak ederek harekete geçmeleri ve ardından kolayca hal’ fetvası almalardır. Bu durum olaylara öncülük eden yeniçeri ve sipahilerin öncelikle ulemanın desteğini almalarını gerektirmiştir.

Dikkat çekici hususlardan birisi de Osmanlı devlet geleneğinde “ulemanın dokunulmazlığı” olsa da İbrahim’in öldürülmesinden sonra devrin en nüfuzlu kişisi Cinci Hoca’nın katledilmesi ve mallarının müsadere edilmesidir.  

Benzer durum “seyyid” olmasına rağmen Feyzullah Efendi’nin de başına gelmiş hatta isyancıların ilk hedef aldıkları kişi olmuş, feci bir şekilde katledilerek mallarına el konulmuştur.  

Sonuç olarak 17. yüzyıldaki örnekler, padişah-halifeye karşı bir ulema-ordu ittifakı gerçekleştiğinde “işin kitabına uydurularak” fetva alınıp hal’ hadisesine meşruiyet kazandırıldığını göstermektedir.

***

Kaynaklar: T. Sevinç, “Feyzullah Efendi ve Edirne Vak’ası”, Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu, Erzurum, 2015; M. Aydıner, “Feyzullah Efendi an Ottoman Şeyhülislam Kitap Tanıtımı”, Belleten, C. LXIII, S.237;  İ. H. Danişmend, Kronoloji, İstanbul, Türkiye, 1972; C. 3; N. Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, İstanbul, Alfa, 2015; A. Özcan, “Mehmet IV”, DİA, 2003, C. 28; “Mustafa II”, 2020, C. 31; C. Baysun, “Mehmed IV”, İA, MEB, C. VII; C. Orhonlu, “Mustafa II”, İA, MEB, C. VIII.