Güney Asya’nın 750 bin nüfuslu ülkesi Bhutan’da tam 20 dil konuşuluyor. Ancak ülkenin resmi dili Dzongkha dâhil olmak üzere tüm diller yok olma tehlikesiyle karşı karşıya. Çünkü Dzongkha dilini öğrenmekte ve konuşmakta hayli zorlanan halk İngilizceyi tercih ediyor. Bu, sadece Bhutan’a özgü bir durum değil. UNESCO kaybolma tehlikesi yaşayan dillerin unutulmaması için çalışmalar yapsa da, dünya üzerinde konuşulan 6-7 bin dilin yaklaşık yüzde 90’ının sonraki yüzyılda unutulmuş olacağı hesaplanıyor.
Dillerin yüzde 96’sı yok olacak
UNESCO verilerine göre, günümüzde hâlen konuşulan dillerin yüzde 96’sını dünya nüfusunun yalnızca yüzde 3’ü konuşuyor. Üstelik bu nüfusun önemli bir bölümünü yaşlılar oluşturuyor. Pek çok dil artık genç nesillere öğretilemiyor. Dilin yok olması, o dili konuşan kimselerin kültürünü de etkiliyor.
UNESCO’nun dünya dillerinin korunması amacıyla başlattığı projenin sorumlusu Irmgarda Kasinskaite-Buddeberg’e göre, bir dilin yok olmasında politik, kültürel ve ekonomik baskılar rol oynamakta. Ebeveynlerin öğretmediği veya okullarda okutulmayan diller yok olmaya mahkûm. Bunların yanı sıra bir baskı olmadan da diller yok olabiliyor. Özellikle şehirleşme, köylerden gelen halkın konuştuğu yerel dili unutmasına sebep oluyor.
20 değişik dil yerine İngilizce
750 bin nüfuslu 20 değişik dilin konuşulduğu Bhutan’da resmi dil dahil tüm diller yok olma tehlikesi yaşarken, mesela ‘Olepkha’ dilini ülkede sadece bir kişi konuşuyor. O isim ise 80 yaşında olduğunu tahmin edilen Choden isimli yaşlı bir kadın. Bhutanlı dilbilimci Namgyel Thinley, Choden’in yaşadığı köye giderek sadece bir kişinin konuştuğu Olepkha dilinin yok olmadan kayıt altına almaya çalışıyor. Bu, en azından dilin ‘müzeye kaldırılmasına’ imkân tanıyacak.
Choden anlatıyor Thinley yazıyor
Yaşlı Choden, dilbilimci Thinley’e dilini aktarabilmek için işaret dilini kullanıyor. Choden, 80 yıllık ömrü boyunca köyündeki değişime şahit olmuş. Her değişim ve göç ise kültür ve yaşantılarından bir şeyler alıp götürmüş, hem de geri vermemek üzere. Gelişme ile birlikte halk önce resmi dil Dzongkha’yı konuşmaya daha sonra bu dilin zorluğundan dolayı İngilizce’yi tercih etmiş. Choden, çocukları ve torunlarına Olepkha’yı öğretmediği için bugün çok pişman olduğunu söylüyor. Ama artık son pişmanlığın fayda etmediği noktada bulunuyor.
Ekonomik tercihler etkili
Okuma-yazma oranının yüzde 40’larda olduğu Bhutan’da, ekonomik refaha kavuşmak için dominant dil olarak İngilizce tercih ediliyor. Ülke Asya’da İngilizceyi en iyi konuşan ülkelerin başında. Başkent Thimphu’da İngilizce hâkim. Resmi dilde yayın yapan gazetelere kimse itibar etmezken, İngilizce çıkan gazeteler revaçta. Resmi dil Dzongkha’yı öğrenmenin zor olmasının yanında ekonomik tercihler de İngilizceye yönelimi belirliyor.
Himalayalar bölgesindeki diller hakkında çalışmalar yapan Bern Üniversitesi’nden dilbilimci George van Driem’e göre, artık günümüzde insanlar paranın kazanıldığı dilleri tercih ediyor. Bundan dolayı kaçınılmaz olarak binlerce dil yavaş yavaş yok oluyor. George van Driem, Bhutan’ın dünya dillerinin geleceğini göstermesi açısından iyi bir örnek teşkil ettiğini söylüyor.
Dünya nüfusunun yarısı en çok konuşulan 20 dili benimsemiş durumda. Geri kalan diller, folklorik olarak bir değer taşımanın ötesine geçmiyor maalesef. Meşhur şarkıyı değiştirerek söyleyebiliriz: Unutulmuş birer birer / Eski diller, eski diller…
