Osmanlı hapishaneleri nasıldı?

Yorum | Dr. Serdar Efeoğlu

Türkiye şu anda 24 Haziran seçimlerine kilitlenmiş durumda ve bu nedenle seçim dışında hiçbir şeyin fark edilmediği bir süreç yaşıyor. Hatta 25 Haziran sabahı her şeyin değişeceği şeklinde bir imaj oluşturuluyor.

Hâlbuki geçmişteki seçimlere bakıldığında, seçimler ancak kısmî değişikliklere zemin hazırladığından, devletin yılların birikimiyle oluşan yaklaşımları kolay kolay değişmiyor.

Seçimlerin asıl gündem olduğu şu günlerde on binlerce masum insan hala hapishanelerde bulunuyor. Bunların büyük bir kısmı “hüküm” verilmeden, bir kısmı da aylarca iddianame bile yazılmadan hapis yatıyor.

Bu insanların tamamına yakını hayatı boyunca bırakın hapishane görmeyi, karakolun yolunu bile bilmeseler de hapishanelerde çok ağır şartlara maruz kalıyorlar. Bu mekânlara “medrese-i Yusufiye” deseler de suların akmadığı, kaloriferlerin yanmadığı ortamlarda veya bir gerekçe olmaksızın verilen cezalarla “hücrelerde” günlerini geçiriyorlar.

En büyük dramı ise bir burs verme, kermes için bir şeyler hazırlama gibi “komik” gerekçelerle hapse atılan kadınlar ve onların yanındaki çocuklar yaşıyor.

Hapishanenin ağır şartları yanında bir de bebek büyütmek zorunda kalan “şefkat kahramanı” anneler, çok zor şartlarda hayatlarını devam ettiriyorlar. Devletin “ceberrut” yüzünün ise geçmişte olduğu gibi bugün de bu muamelelerden büyük bir keyif aldığı anlaşılıyor.

İSLAMDA HAPİSHANE

Sözlük anlamı olarak “alıkoymak ve engellemek” anlamına gelen “habs” , örfte “bir şahsı, bir canlıyı veya eşyayı bir yere kapatmak, bir süre alıkoymak” şeklinde kullanılmaktadır. Hukukta ise “sanık veya suçluyu belli bir mekânda cebren alıkoyarak şahsi hürriyetini kısıtlamak” anlamını taşımaktadır.

Hapis cezasının eski medeniyetlere kadar uzanan bir geçmişi vardır. Nitekim Kur’an’da Hz. Yusuf ve Hz. Musa dönemlerindeki Mısır anlatılırken hapis cezası ve hapishanelerden söz edilmektedir. Hapis uygulaması, Hicaz’da İslam öncesinde görülse de yaygınlık kazanmamıştır.

Kur’an-ı Kerim’de çeşitli suçlar için cezalar tanımlanmış, fakat bunlar arasında bir infaz şekli olarak “hapis” yer almamıştır. Peygamberimiz zamanında sınırlı sayıda da olsa bazı suçluların mescitte veya kapalı mekânlarda hapsedildiği şeklinde rivayetler bulunmaktadır.

Rivayetler hapis uygulamasının Hz. Ömer zamanında başladığını göstermekteyse de asıl itibarıyla Emeviler zamanında bir ceza şekli olarak benimsendiği anlaşılmaktadır.

Fakihlerin de Kur’an’da yer almasa da bu ceza şeklini kınayan veya yasaklayan bir ayet bulunmamasından ve Peygamberimizin ve ashabın “ihtiyati tedbir” olarak sınırlı sayıdaki uygulamalarından hareketle hapsi meşru gördükleri anlaşılmaktadır. Ancak İslam hukukçuları uzun süreli hapis cezalarına sıcak bakmamışlardır.

OSMANLI ZİNDANLARI

Osmanlı’nın ilk dönemlerinde hapis cezası yaygın bir ceza uygulaması olmayıp ağır suçlarda daha çok kürek, prangaya vurma ve kalebentlik cezaları verilmekteydi. Kalebentlik cezası suçlunun Sinop, Foça, Bodrum ve Amasra kalelerinde bir süre tutulması şeklinde uygulanmaktaydı.

Osmanlı tarihinin bilinen ilk hapis cezasının Yıldırım Bayezid döneminde Germiyanoğlu Yakup Bey ve adamlarına verildiği görülmektedir. Osmanlı kroniklerine bakıldığında da hapis cezalarının genellikle padişaha karşı çıkan ve “siyasi suçlu” olarak görülen kişilere verildiği görülmektedir.

Nitekim kaynaklarda reayanın hapsedildiğine dair bir kayıt yoktur. Suçluların tutuldukları mekânlara da “mahbes, zindan ve tomruk” gibi adlar veriliyordu.

Bugünkü anlamda ilk hapishane ise XVI. Yüzyılda Avrupa’da ortaya çıktı. Çeşitli reformlarla geliştirilen bu hapishaneler, zamanla bütün dünyaya yayıldı.

MAHPESTEN HAPİSHANEYE

“Süreli hapis cezası” Osmanlı hukuk sistemine ilk defa 1838’deki Askeri Ceza Kanunuyla girdi ve daha sonraki ceza kanunlarında etkin bir cezalandırma yöntemine dönüştü. Hapis cezasının yaygınlaşmasıyla da hapishane ihtiyacı ortaya çıktı.

İlk zamanlarda hükümet binalarının altı veya şehrin yöneticisinin kullandığı mekânın bir bölümü bu amaç için ayrıldıysa da sonraki yıllarda bugünküne benzer hapishaneler inşa edildi.

Bir süre sonra Avrupa devletlerinin baskılarıyla hapishane şartlarının iyileştirilmesi gündeme geldi. Özellikle Abdülhamit devrinde reform çalışmaları yoğunlaşsa da maddi sıkıntılar ve bürokrasi nedeniyle önemli bir ilerleme kaydedilemedi.

Bu dönemde hapishanelerin tamiri, yeni hapishaneler inşası, fiziki şartların iyileştirilmesi ve mahkûmların sağlık ve beslenme giderlerinin karşılanması öne çıkan hedeflerdi. Hapishanelerde kapasitenin çok üzerinde mahkûm bulunduğundan Abdülhamit’in cülus yıldönümü ve doğum günlerinde çıkarılan aflarla sayının azaltılmasına çalışılıyordu.

İkinci Meşrutiyet döneminde Anadolu’yu gezen Ahmet Şerif, 1909’da Tanin’de yayınlanan yazılarında hapishanelerin çok kötü şartlarda olduklarını, pislik içinde bulunduklarını, hava ve ışıktan mahrum ve hayvanların bile yaşayamayacağı binalar olduğunu belirtiyordu.

Mahkûmların en büyük şikâyeti ise “açlık” sorunuydu. Bu durum ciddi şekilde kansızlığa yol açmakta, ayrıca ortamın pisliğinden dolayı yayılan hastalıkların da etkisiyle sağlam olarak hapishaneye giren bir mahkûmun aynı şartlarda dışarı çıkması mümkün olmamaktaydı.

Osmanlı’nın son döneminde hazırlanan bazı raporlar da hapishanelerin durumunu açık bir şekilde yansıtmaktadır. Alman Dr. Pollitz’in 1918 yılında Aydın vilayetindeki on erkek ve kadın hapishanesine ziyaret ederek hazırladığı rapora göre; yoğun bir kalabalığın bulunduğu koğuşlarda etraf çamur ve pislik içindeydi. Raporda hastalanan mahkûmların tedavilerinin parasızlık yüzünden yapılamadığı belirtiliyordu.

İtilaf devletlerinin işgal dönemindeki raporları da benzer bilgiler ihtiva ediyordu. Örneğin İstanbul’un en büyük hapishanesi olan Sultanahmet’teki Hapishane-i Umumiye’de tutuklu ve hükümlülerin çoğunun yatağı ve elbisesi yoktu.

Hapishanenin hastanesinde hiçbir ilaç bulunmamaktaydı ve memurlar maaşlarını alamadıklarından işlerini yapmıyorlardı. Hapishanede yer alan iki koğuştan birisinin 250, diğerininse 500 kişilik olması, buraları yaşanılmaz hale getirmekteydi.

İstanbul hapishanelerinde mahkûmlar tahta üzerinde yatmakta, kışın ısınmak için yeterli yakacak verilmemekteydi. Anadolu’daki hapishaneler de çok kötü bir durumdaydı.

Raporlarda en çok şikâyet edilen konulardan birisi de mahkemeye çıkmak için çok uzun bir süre beklenmesiydi. Adaletin yavaş işlemesinden dolayı bu süre beş yılı bile bulmaktaydı. Hapishane ıslahatı uzun yıllar gündemden hiç düşmemesine rağmen istenilen iyileşmeler, bir türlü gerçekleşmedi.

KADIN HAPİSHANELERİ VE BEBEKLER

Osmanlı Devleti’nde İkinci Meşrutiyet devrine kadar kadın mahkûmlar için ayrı bir hapishane ihtiyacı duyulmamış; kadınlar bazen zindanların bir bölümüne, bazen de imam ve gardiyan evi gibi mekânlara hapsedilmişlerdir.

Giderek artan kadın mahkûm sayısı, kadınlar için özel hapishaneleri gündeme getirmiştir. Ancak ekonomik nedenlerle çok az kadın hapishanesi açılmış, genellikle erkek hapishanelerinin bir bölümünün kadınlara tahsis edilmesi yoluna gidilmiştir.

Kadın mahkûmların artması, çocuklarının ne olacağı tartışmalarını başlattı ve 0-6 yaş grubu çocukların annelerinin yanında kalması uygun görüldü. 1880 yılında çıkarılan nizamnamede hamile kadınlar ve süt emen çocuğu olan annelere doktorun belirleyeceği yiyeceklerin tespit edilen miktarlarda verilmesi kararlaştırıldı.

Uygulamalara bakıldığında ise bunun hemen hemen hiç gerçekleşmediği anlaşılmaktadır. Nitekim Dr. Pollitz raporunda kadın hapishanelerine de yer vermiş ve anneleriyle birlikte kalan bebekler için ayrı bir bütçe belirlenmediğinden bebeklerin mahkûmlara verilen yemekleri yemek zorunda kaldıklarını belirtmiştir.

MEDRESE-İ YUSUFİYE

Osmanlı döneminde hapishanelerde mahkûmları ıslah etmek yerine ceza ile uslandırmak tercih edilmiştir. Özellikle kötü hapishane ortamı, en büyük akıllandırma vasıtası olarak görülmüştür. Aslında insanları bir süreliğine de olsa hürriyetinden mahrum bırakmanın en büyük ceza olduğu açıktır.

Bugün Osmanlı’nın yıkılışının üzerinden yüz yıla yakın bir zaman geçmesine ve insan haklarını temel alan demokrasi rejimine geçilmesine rağmen kötü şartların değişmediği, özellikle kadın mahkûmlar ve çocuklarının çok zor şartlara maruz kaldıkları görülmektedir.

OHAL’in de etkisiyle hapishanelerdeki tecrit uygulamaları ve hastalık veya intihar olarak açıklanan ölümler, hapishane şartlarının gözden geçirilmesini zorunlu kılmaktadır.

Abdülhamit devrinde hapse atıldıktan sonra Cumhuriyet dönemi boyunca hapishane ortamından bir türlü kurtulamayan Bediüzzaman, bu ortamı “Medrese-i Yusufiye” olarak nitelendirse de karşılaştığı olumsuzlukları da eserlerine yansıtmıştı. Bu eserlerdeki ifadelerle günümüzde yaşananları karşılaştırdığımızda hapishanelerde çok fazla bir şeyin değişmediği görülmektedir.

 

Kaynakça: A. Bardakoğlu, “Hapis”, TDV İA, C. 16; M. Özçelik, “Mütareke Döneminde Osmanlı Hapishanelerinin Durumu”, CTAD, S. 14, 2011; S. Tekin, “Osmanlı’da Kadın ve Kadın Hapishaneleri”, TAD, S. 47, 2010.

Türkiye'de bu haberi engelsiz paylaşmak için aşağıdaki linki kopyalayınız👇

1 YORUM

YORUM YAZIN

Lütfen yorumunuzu yazın
Lütfen isminizi girin