OKSANA CHYKANCHY*
Bir yılı aşkın bir süredir Kosova’da gazetecilik mesleğimi sürdürüyorum. Sahte haberlerin bir salgın gibi dijital dünyayı ele geçirmesinden dolayı çok endişeliyim. Megabaytlar dolusu yalanı ortaya atanların bu sorumluluğu üstlenmediği için maalesef süreç çığ gibi artmaya devam ediyor. Kosova’daki ilk günlerimde, bilgi savaşında bir silah olarak kullanılan sahte haberler konusunda aktif olarak çalışmaya başladım. Çünkü bu bölge bağımsızlığını eline aldığı 24 yıl boyunca, yüzlerce internet mecrası ve medyanın dezenformasyon bombardımanı altında kaldı. Devam etmekte olan Sırp-Rus propagandasının saldırıları elbette dış politikaları tarafından belirleniyor.
Yalan haber konusunu daha ayrıntılı olarak incelemek için 1 Haziran ve 15 Eylül 2023 tarihleri arasında çok sayıda medya kuruluşunda yayınlanan haberleri izlemeye başladım. Sahte yayınların tam olarak nasıl okuyucuyla buluştuğunu ve bunların tespit edilip ifşa edilebileceğini gösteren çarpıcı örneklerden biri Telegram üzerinden Rusça yayın yapan “Balkanist” kanalındaki içeriklerdir. Kanal içinde özellikle Kosova çok sık bir şekilde gündeme getiriliyor. Kanala abone olan 20 bin kişi, Kosova’yı korkunç, zalim bir canavar olarak gösteren sahte ve çarpıtılmış haberlerle insanın sinir uçlarına dokunan bir şekilde besliyor. Gazeteciler olarak bizim görevimiz bu asparagas haberleri ifşa ederek gerçekleri ortaya koymaktır.
Yalanlar çok yüzlü ve yaratıcıdır!
Yalan haberleri tam olarak analiz edebilmek için bir gazetecinin psikoloji, yapay zekA ve dilbilim alt kategorisi olan Doğal Dil İşleme (NLP), semiyotik, imajoloji ve benzeri birçok bilgi alanının temellerine hakim olması gerekiyor. Ben de gazeteci olarak uzun yıllardır bu bilimlerle ilgileniyorum. Yalanlar çok yüzlü ve yaratıcıdır. Dezenformasyon orduları bilgi savaşlarına katılıyor ve bunların birçoğu çok profesyonelce saldırıyor.
Telegram’daki Balkanist kanalı ayrıntılı bir şekilde incelendiğinde, 4,5 ay boyunca Kosova ve yöneticileriyle ilgili onlarca sahte bilgi notunun yayınladığını görüyorsunuz. Aynı zamanda, cumhurbaşkanı kelimesi sadece tırnak içine alınarak, Kosova’nın ismi, “kendi kendine bağımsızlığını ilan eden ülke”, Kosova Kurtuluş Ordusu “sözde” ve NATO’nun işgali altındaki Kosova ifadelerine sıklıkla rastlıyorsunuz. Bu ifadeler binlerce insanın dahil olduğu kanal içinde bir slogan gibi sıklıkla tekrarlanıyor.
Sadece bilgi aktarmak değil, okuyucularla iletişimi sürdürmek de önemlidir. Bu nedenle, “özel” konular viral, akılda kalıcı başlıklarla, hafif bir üslupla, güven tonlamasıyla ve genellikle mizahla sunulur.
Bu kadar ağır metaforlar, gerçek ve hayallerin karışımıyla bile kanala abone olanları kandırmak o kadar kolay değildir. Bu nedenle, okuyucuların ölçülü değerlendirmeleri genellikle paylaşımların altındaki yorumlardadır. Örneğin, Kirk Toch adlı kullanıcı 5 Eylül’de şu ifadeyi kullanıyor: “Bağımsız medya, bağımsız haberler istiyorum, ama Kanal 1’deki gibi, 10 yıl önce olduğu gibi… Geçmişte yaşananların vurguları değişmiş, bir tekrar gibi.”
Şu ana kadar sadece kanalın ideolojisinden bahsettik. Şimdi de Balkanist kanalının içeriğine rahatça serpiştirilmiş sahte yayınlara bakalım. Bu yayınların en sonuncusu, Balkanlarda yaşanan sorunları, bir yalanı diğerinin üzerine yığarak analiz etme girişimidir. İşte bu konudaki bazı örnekler:
Kurti “Büyük Arnavutluk” ateşini yakarken Batı neden sessiz? Nikola Belich 07.09.2023: “Bağımsız Kosova” ile ilgili olarak Batı’da en yaygın anlatımlardan birisi “genç demokrasi” kavramıdır. Son zamanlarda eski faşist “Büyük Arnavutluk” projesine dönüştürüldüğü bir kere daha kanıtlandı.
–Yalan: Bu proje gerçeği hiç yansıtmıyor ve mevcut değil. Eski Yugoslavya Federasyonu’nun dağılması sırasında hazırladıkları ve uygulamaya çalıştıkları projeler nedeniyle diğerlerini suçlayan Sırpların ve Sırbistan’ın uydurmasıdır.
“Priştine’deki yarı-devlet oluşumunun Başbakanı Albin Kurti ve aşırılık yanlısı takipçileri, sadece Sırbistan’ı değil, tüm Balkan bölgesini ve özellikle de Kuzey Makedonya’yı tehdit ettiklerini doğruladılar”.
–Yalan: Kosova’nın bağımsızlığı Balkanlar’da istikrar ve güvenlik faktörü olma prosedürüdür. Sırbistan ve Sırp ablukası nedeniyle Bosna hariç Balkanlar’daki tüm ülkeler yeni kurulan ülkeyi tanıdı ve hepsi dostane ve eşit ilişkiler temelinde normal bir şekilde iletişime geçti.
“Kalkandelen’e gelmeden önce Üsküp’ü ziyaret eden Kurti, burada şehrin caddelerinden birine ülkenin “siyasi babası” olarak tanınan Adem Demaçi’nin adının verilmesi törenine katıldı. Makedon yetkililer, aşırılık yanlısı ideolog Demaçi’nin destekçileriyle görüşerek bu caddenin isminin verilmesini onurlu bir şekilde onayladıklarını ilan ettiler. Buna karşılık, minnettarlık yerine, göndere çekilmiş bir bayrak üzerinde, ülkenin yarısından fazlasının Makedonlardan alınıp Arnavutluk’a ilhak edileceği tehdidi dalgalandı. Ancak bir süre sonra Üsküplü yetkililer soruşturma başlatarak, tartışmalı sembolü kaldıran kişi hakkında arama kararı çıkarttı. Çok geç kalınmış bir hareket. Demaçi ve onun onuruna caddenin adı değiştirilmeseydi, tehditkâr bayrak muhtemelen ortaya çıkmayacaktı.”
–Yalan: Organizasyon Demaçi’nin onuruna yapıldı. Siyasi OTOKTHONOUS bayrağı hiç göndere çekilmedi. Dolayısıyla bu iki konu birbirinden tamamıyla ayrıdır.
“Öğretmen Kurti, hapishanede geçirdiği süre boyunca, Arnavutlara karşı oldukça hoşgörülü olan Yugoslavya’nın komünist standartlarına göre bile fazla radikal birisi olarak hatırlanmaktadır.”
–Yalan: Komünist Yugoslavya, Arnavutlara karşı kesinlikle hoşgörülü değildi. Arnavutlar Yugoslavya’da baskı görmüş, sınır dışı edilmiş, hapse atılmış ve öldürülmüştür.
Yayınlanan paylaşımlar ve düzeltmeler Priştine Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü Profesörü Afrim Hoti tarafından yapılmıştır. Kendisi, yalan haberlerin had safhada olduğu, 17 asparagas haberi kolaylıkla ele alarak yayınlamıştır. Hoti’nin açıklamalarıyla birlikte, Balkanist kanalının içeriğini birsüre izlediğim, sahte olduğu aşikar olan birkaç paylaşımı, İngilizceye çevirerek Kosova’daki en iyi uzmandan yardım alarak ortaya koymak mümkün oldu. Bunun da ötesinde, Prof. Afrim Hoti nerede yalan (paylaşımların birçoğu) ve nerede doğru paylaşımlar (çok azı) yapıldığını çarpıcı bir şekilde analiz etti. Ancak Balkanist web sitesinden sadece birkaç paylaşımdan bahsediyoruz. Bu sitede çarpıtılmış yüzlerce yayın var.
Buna ek olarak, dijital dünyada Rusya’nın müdahil olduğu ve yönlendirdiği benzer sayısı yüzleri bulan siteler var. Ancak bu, biz gazetecilerin hiçbir şey yapmadan oturmamız gerektiği anlamına gelmiyor. Gerçekler için sıkı bir şekilde mücadele edeceğiz. Dedikleri gibi, gerçek güneş gibidir; gizlenebilir ama sadece bir süreliğine.
* Ukrayna Ulusal Gazeteciler Birliği üyesi Oksana Chykanchy 30 yıllık gazeteci. Bu makalesi Journalist Post dergisinin son sayısında yer almıştır. (https://internationaljournalists.org/tr/journalist-post/)
