Gamalı Haç’tan demokrasiye: Nazi mirasının temizlenme öyküsü

Nazizmin ardında bıraktığı enkaz yalnızca yıkılmış şehirler değil, zedelenmiş bir vicdandı. Yüz binlerce suçlu, milyonlarca soru formu, milyonlarca ölü… Nazisizleştirme, tarihte eşi benzeri olmayan bir toplumsal arındırma denemesiydi.

M. NEDİM HAZAR | YORUM

Şunu vurgulayarak yazıya girmek isterim; yazının sonundaki önemli uyarıyı okumadan bu yazı size bizi çok da ilgilendirmeyen tarihsel bilgiler olarak gelebilir. Ama emin olun, yaşadığım günler ve daha önemlisi yakın gelecek için önemli malumat ve misliyle gerçekleşme ihtimali çok yüksek olan hakikatlerdir.

Şimdi başlayabiliriz…

İnsanlık tarihinin en karanlık dönemlerinden biri olan Nazizm rejimi ve onun tetiklediği İkinci Dünya Savaşı, dünyayı benzeri görülmemiş bir yıkıma sürükledi. Nazi ideolojisi, ırkçı teorilere dayanan totaliter yapısıyla sadece Almanya’yı değil, tüm dünyayı derin bir kaosa ve acıya sürükledi. Hitler’in 1933’te iktidara gelmesiyle başlayan süreç, sistematik insan hakları ihlalleriyle ilerleyerek nihai olarak Holokost gibi tarihin en büyük soykırımlarından birine dönüştü.

Nazizmin dünyayı sürüklediği felaket, rakamlarla ifade edilemeyecek kadar büyüktü. Yaklaşık 10-11 milyon insan Nazi rejimi tarafından öldürüldü. Bunların arasında 6 milyon civarında Yahudi, Avrupa’daki Yahudi nüfusunun yaklaşık üçte ikisi vardı. Bir milyondan fazla Yahudi çocuk, yaklaşık iki milyon Yahudi kadın ve üç milyon Yahudi erkek Nazi politikaları sonucunda hayatını kaybetti. Nazi rejimi, yalnızca Yahudileri değil, Romanları, engellileri, Slavları, eşcinselleri, komünistleri ve rejim muhaliflerini de hedef aldı. Almanya ve işgal ettiği bölgelerde 40 binden fazla tesis, insanları toplamak, hapsetmek ve öldürmek için kullanıldı.

Nazi Almanya’sının Avrupa’yı işgali sırasında uluslararası anlaşmalar, savaş hukuku ve insan hakları prensipleri tamamen göz ardı edildi. Savaş esirlerine kötü muamele, işgal edilen topraklarda talanlar, yargısız infazlar ve askeri gerekçesi olmayan sivil yerleşimlerin yok edilmesi gibi savaş suçları yaygın olarak işlendi. İnsanlığa karşı suçlar ve soykırım, Nazi rejiminin sistematik politikaları haline geldi.

İkinci Dünya Savaşı’nda hayatını kaybeden yaklaşık 50 milyon insanın 28 milyonunun sivil olması, Nazizmin sebep olduğu yıkımın boyutunu gözler önüne sermekte. Tüm bu dehşet verici geçmiş, savaşın sonunda Nazizmin kökünü kazımak için kapsamlı bir “Nazisizleştirme” (Denazification) sürecini zorunlu kıldı.

İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, Müttefik güçler Nazi rejiminin kalıntılarını Alman toplumundan, kültüründen, ekonomisinden, yargı sisteminden ve siyasetinden arındırmak amacıyla kapsamlı bir süreç başlattı: “Denazification” (Nazisizleştirme) olarak adlandırılan bu süreç, Nazi Partisi üyelerini ve SS mensuplarını güç ve etki pozisyonlarından uzaklaştırmayı, Nazizmle ilişkili organizasyonları dağıtmayı veya etkisiz hale getirmeyi ve önde gelen Nazileri 1946 Nürnberg mahkemelerinde savaş suçlarından yargılamayı kapsıyordu.

Savaşın hemen ardından başlatılan program, Ağustos 1945’teki Potsdam Anlaşması ile daha da pekiştirildi. “Denazification” terimi ilk olarak 1943 yılında Pentagon tarafından, savaş sonrası Alman hukuk sistemine atıfta bulunmak amacıyla kullanılmıştı, ancak zamanla daha geniş bir anlam kazandı.

Peki süreç nasıl gelişti?

İkinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, Müttefik güçler Nazi rejiminin kalıntılarını Alman toplumundan, kültüründen, ekonomisinden, yargı sisteminden ve siyasetinden arındırmak amacıyla kapsamlı bir süreç başlattıklarını ve adını da “Denazification” (Nazisizleştirme) koyduklarını söyledik. Bu süreç, Nazi Partisi üyelerini ve SS mensuplarını güç ve etki pozisyonlarından uzaklaştırmayı, Nazizmle ilişkili organizasyonları dağıtmayı veya etkisiz hale getirmeyi ve önde gelen Nazileri 1946 Nürnberg mahkemelerinde savaş suçlarından yargılamayı kapsıyordu.

Tarihsel Bağlam ve Kapsam

Nazisizleştirme sürecinin boyutu devasa ölçekteydi. Yaklaşık 8 milyon Alman, yani nüfusun yüzde 10’u, Nazi Partisi üyesiydi. Nazi ilişkili kuruluşlar ise çok daha büyük üyeliklere sahipti: Alman İşçi Cephesi (25 milyon), Ulusal Sosyalist Halk Refahı Örgütü (17 milyon), Alman Kadınlar Birliği ve diğerleri. Nazi devleti bu parti ve kuruluşlar aracılığıyla yönetiliyordu ve toplamda 45 milyon Alman’ı kapsıyordu. Ayrıca, Nazizm silah üreten veya köle işçiliği kullanan sanayiciler ve özellikle Prusya’daki Junker’ler gibi büyük toprak sahipleri arasında da önemli destek bulmuştu.

Bu nedenle, Almanya’nın teslim olmasının ardından Nazisizleştirme, birçok zorluk barındıran büyük bir girişimdi. İlk zorluk, soruşturulması ve cezalandırılması gereken Almanların sayısının çok fazla olmasıydı. Nazisizleştirmenin ilk aylarında, her şüpheliyi araştırmak ve Nazi devletini kabul edilemez derecede destekleyen herkesi sorumlu tutmak için büyük bir istek vardı. Ancak sayıların çok fazla olması nedeniyle bu hedefin pratikte imkansız olduğu kararlaştırıldı.

Şimdi bu sürecin ana bileşenlerine kısa bir göz atalım.

Hukuki Boyut: Savaş Suçlularının Yargılanması

Nazisizleştirme sürecinin en görünür ve sembolik bileşeni, Nazi rejiminin üst düzey yetkililerinin ve savaş suçlularının yargılanmasıydı. Bu yargılamalar, sadece suçluların cezalandırılmasını değil, aynı zamanda Nazi rejiminin işlediği suçların belgelenmesini ve tarihe kaydedilmesini de sağladı.

Sözgelimi Nürnberg Mahkemeleri, modern uluslararası ceza hukukunun temelini atan devrim niteliğinde bir adımdı. Bu mahkemeler, 20 Kasım 1945 ile 1 Ekim 1946 arasında gerçekleşen ana yargılama ve sonrasında devam eden on iki tamamlayıcı yargılamadan oluşuyordu. Ana yargılamada, Nazi liderliğinin hayatta kalan üst düzey üyeleri, barışa karşı suçlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlardan yargılandı.

Nürnberg Mahkemeleri’nin en önemli özellikleri şunlardı:

Uluslararası Katılım: Mahkemeler, ABD, Sovyetler Birliği, Birleşik Krallık ve Fransa’dan gelen yargıçlar ve savcılar tarafından yönetildi.

Kapsamlı Belgeleme: Mahkemeler sırasında Nazi rejiminin suçlarına dair geniş belge ve tanıklıklar toplandı, bu da tarihsel kayıt açısından paha biçilmez bir arşiv oluşturdu.

Yeni Hukuki Kavramlar: “İnsanlığa karşı suçlar” ve “barışa karşı suçlar” gibi kavramlar ilk kez bu mahkemelerde kapsamlı bir şekilde tanımlandı ve uygulandı.

Emsal Oluşturma: Nürnberg Mahkemeleri, daha sonra kurulacak Ruanda ve Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemeleri ve Uluslararası Ceza Mahkemesi için önemli bir emsal oluşturdu.

Nürnberg Mahkemeleri’nin yanı sıra, Almanya’nın dört işgal bölgesinde de binlerce daha küçük ölçekli yargılama gerçekleştirildi. Bu yargılamalar, daha alt seviyedeki Nazi Partisi üyeleri ve işbirlikçilerini hedef aldı. İşgal bölgesine bağlı olarak, bu yargılamaların şiddeti ve kapsamı değişiklik gösterdi.

Kurumsal Tasfiye

Nazisizleştirmenin en kapsamlı ve aynı zamanda en zorlu bileşenlerinden biri, Nazi Partisi üyelerinin ve sempatizanlarının kamu kurumlarından uzaklaştırılmasıydı. Bu süreç, Alman devlet aygıtının her seviyesinde gerçekleştirildi.

Nazi Partisi (NSDAP) ve tüm yan kuruluşları yasaklandı ve kanun dışı ilan edildi. Partinin tüm mal varlığına el konuldu ve parti arşivleri Müttefik otoriteleri tarafından incelendi. Bu, sembolik olduğu kadar pratik bir hamleydi; partinin yeniden örgütlenmesini engellemek ve üyelerini tespit etmek için önemliydi.

Nazi Partisi üyeleri ve önemli destekçileri, özellikle de üst düzey pozisyonlarda olanlar, kamu görevlerinden uzaklaştırıldı. Bu tasfiye süreci şu kurumları kapsadı:

Devlet Kurumları: Bakanlıklar, belediyeler ve diğer idari kurumlar.

Eğitim Kurumları: Okullar ve üniversiteler.

Yargı Sistemi: Mahkemeler ve savcılıklar.

Emniyet Teşkilatı: Polis ve istihbarat birimleri.

Ordu: Almanya’nın yeni kurulan askeri güçleri.

Fragebogen (Soru Formu) Sistemi

Kamu görevlerinde çalışan veya çalışmak isteyen herkes, Nazi geçmişlerini ortaya çıkarmak için tasarlanmış kapsamlı bir anket (Fragebogen) doldurmak zorundaydı. Bu anketler, kişinin Nazi Partisi’ne üyeliği, parti içindeki pozisyonu, Nazi rejimi altında üstlendiği görevler ve rejimin ideolojisine ne derece destek verdiğini belirlemek için kullanıldı.

Toplanan bilgilere dayanarak, kişiler beş kategoriden birine yerleştirildi:

Büyük Suçlular: Hemen tutuklanma ve ağır cezalar.

Suçlular: Aktivistler, militanlar ve çıkar sağlayanlar.

Daha Az Suçlular: Şartlı tahliye ve bazı kısıtlamalar.

Takipçiler: Seyahat, istihdam ve siyasi haklar üzerinde olası kısıtlamalar.

Aklanmış Kişiler: Herhangi bir yaptırım yok.

Bu kategorilere yerleştirme, kişinin gelecekteki istihdam olanaklarını ve toplumsal statüsünü ciddi şekilde etkiledi.

Eğitim ve Kültürel Dönüşüm

Nazi ideolojisinin genç nesiller üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak ve demokratik değerleri aşılamak için eğitim sistemi ve kültürel kurumlar kapsamlı bir değişim sürecinden geçti. Nazi döneminde eğitim, rejimin ırkçı ve militarist ideolojisini yaymak için kullanılmıştı. Nazisizleştirme süreci kapsamında:

Müfredat Değişikliği: Nazi ideolojisini ve propagandasını içeren tüm ders kitapları ve öğretim materyalleri kaldırıldı. Bunların yerine demokratik değerleri ve eleştirel düşünceyi teşvik eden yeni materyaller getirildi.

Öğretmenlerin Yeniden Eğitimi: Nazi döneminde görev yapan öğretmenler değerlendirmeye tabi tutuldu. Nazi ideolojisine bağlı olanlar görevden alındı, diğerleri ise demokratik eğitim ilkelerine göre yeniden eğitildi.

Alman Tarihinin Yeniden Yorumlanması: Tarih müfredatı, Almanya’nın geçmişini Nazizm’in milliyetçi ve çarpıtılmış bakış açısından arındırarak, daha eleştirel ve objektif bir perspektifle yeniden yazıldı.

Siyasi Eğitim: Demokratik değerleri, insan haklarını ve hoşgörüyü teşvik eden yeni siyasi eğitim programları oluşturuldu.

Yeni bir medya

Nazi ideolojisi, sanat, edebiyat ve diğer kültürel alanlarda da derin izler bırakmıştı. Nazisizleştirme kapsamında Naziler tarafından “yozlaşmış” olarak etiketlenen ve yasaklanan modern sanat eserleri ve sanatçılar yeniden değerlendirildi ve rehabilite edildi. Öte yandan müzeler, tiyatrolar ve konser salonları, Nazi ideolojisinden arındırılmış programlarla yeniden açıldı. Bunlara ilave olarak Alman toplumunu izolasyondan çıkarmak ve demokratik değerleri desteklemek için uluslararası kültürel değişim programları başlatıldı.

En önemli bileşen ise şüphesiz medya alanında yapılanlar oldu. 

Çünkü Nazi rejimi altında medya, propaganda makinesinin hayati bir parçasıydı. Nazisizleştirme sürecinde, özgür ve demokratik bir basının yeniden inşası öncelikli bir hedefti. Bunun için ilk adım olarak Nazi rejiminin propaganda aygıtı olan Propagandaministeri (Propaganda Bakanlığı) lağvedildi.

Nazi kontrolündeki tüm gazeteler, radyo istasyonları ve film stüdyoları kapatıldı veya el konuldu. Bununla da yetinilmedi elbette, yeni bir medya sistemi gerekiyordu. Bunun için müttefik güçler, yeni gazetelerin ve radyo istasyonlarının kurulması için bir lisans sistemi oluşturdu. Lisans almak için medya kuruluşlarının demokratik değerlere bağlılığını ve Nazi geçmişinden arınmış olduğunu kanıtlamaları gerekiyordu. Ayrıca bu yeni medya kuruluşları, haber özgürlüğü, tarafsızlık ve çoğulculuk gibi demokratik ilkelere bağlı kalmaya teşvik edildi ve denetlendi.

Öte yandan Nazi Partisi üyesi olan veya Nazi propagandası yayan gazeteciler ve medya profesyonelleri görevden alındı. Yetmedi, bir de Alman medyasının demokratik dönüşümünü desteklemek için uluslararası medya kuruluşlarıyla işbirliği anlaşmaları yapıldı.

İlk aşamalarda, Müttefik güçler Alman medyası üzerinde belirli bir kontrol uyguladı. Bu kontrol, hem Nazi ideolojisinin yeniden canlanmasını engellemek hem de demokratik değerleri teşvik etmek amacıyla yapıldı. Zaman içinde, medyanın öz-denetim kapasitesi geliştikçe, bu kontroller kademeli olarak gevşetildi.

Sembolik Arındırma

Nazisizleştirme sürecinin görsel ve sembolik boyutu, Nazi rejiminin fiziksel izlerini ortadan kaldırmayı amaçlıyordu. Bu ise, hem pratik hem de psikolojik bir arındırma süreciydi.

Gamalı haç (svastika), SS işaretleri, Nazi kartalı ve diğer Nazi sembolleri yasaklandı. Bu sembolleri kullanmak, göstermek veya sergilemek suç haline getirildi. Bu yasak, günümüzde de Almanya’da büyük ölçüde yürürlükte.

Nazi liderlerini, Nazi Partisi’ni veya Nazi ideolojisini yücelten tüm anıtlar, heykeller ve plaketler kaldırıldı. Nazi liderleri veya ideolojisini onurlandıran cadde, meydan, bina ve diğer kamusal alan isimleri değiştirildi. Örneğin, “Adolf Hitler Meydanı” gibi isimler demokratik değerleri veya tarihi kişilikleri yansıtan isimlerle değiştirildi. Nazi döneminin önemli yapıları, eğitim ve anma amaçlı olarak korundu ancak içerikleri ve sergileri, Nazi suçlarını ve rejimin yıkıcı etkilerini belgeleyecek şekilde yeniden tasarlandı.

Sadece kaldırmak ve imha etmek yeterli değildi elbette, yeni değerlerin inşa edilip içselleştirilmesi için hafızaya yönelik unsurlar da yürürlüğe girdi. Misal, Nazi dönemi suçlarını hatırlamak ve kurbanları anmak için: Holocaust kurbanlarını ve Nazi karşıtı direnişçileri anmak için yeni anıtlar ve anma alanları oluşturuldu.

Nazi dönemi suçlarını belgelemek ve bu suçlardan ders çıkarmak için müzeler ve eğitim merkezleri kuruldu. Nazi zulümlerini anmak ve Nazi rejiminin kurbanlarını hatırlamak için resmi anma günleri belirlendi.

Nazisizleştirme süreci, karmaşık, çok yönlü ve zaman zaman çelişkili bir girişimdi. Müttefik güçlerin farklı işgal bölgelerinde farklı yaklaşımlarla ama tavizsiz ve şiddetle uygulandı. Soğuk Savaş’ın başlaması ve Almanya’nın iki ayrı devlete bölünmesi, süreci daha da karmaşık hale getirdi.

Sürecin başarısı tartışmalı olsa da Nazisizleştirme çabaları, modern Almanya’nın demokratik temellerinin atılmasında ve Nazi geçmişiyle yüzleşmesinde hayati bir rol oynadı. Bugün Almanya, Nazi dönemindeki suçlarıyla açıkça yüzleşen ve bu suçların tekrarlanmaması için aktif çaba gösteren bir ülke olarak öne çıkmaktadır.

Belki de en önemlisi, Nazisizleştirme süreci, totaliter bir rejimden demokratik bir topluma geçişin nasıl sağlanabileceğine dair önemli dersler sunmuş oldu. Bu dersler, daha sonra dünyanın diğer bölgelerinde yaşanan benzer geçiş süreçlerine de ışık tuttu ve umarım bundan sonra da ışık tutacaktır.

Şimdi geldik uyarıya. Yukarıdaki yazıyı tekrar okurken, “Nazi” kelimesini çıkarıp yerine “AKP” koyarak okumayı deneyin. Bir sonraki yazıda, Nazisizleştirmenin ülkelere ve toplumlara yansımasını ele alalım.